Ongeveer 80 procent van de lucht die we inademen, bestaat uit stikstof (N2). Dit is een onschadelijk gas. Maar er zijn ook verbindingen met stikstof die wél schadelijk kunnen zijn, zoals ammoniak (NH3) en stikstofoxiden (NOx). Te veel van deze gassen in de lucht is slecht voor de natuur en slecht voor de gezondheid.

Ammoniak (NH3) komt vooral vrij uit de mest en urine van dieren. Stikstofoxiden (NOx) komen vooral in de lucht door het verkeer (uitlaatgassen) en de industrie. Veel mensen gebruiken kortweg het woord ‘stikstof’ als het over deze verbindingen gaat. Soms wordt het ‘reactief stikstof' genoemd.

Wat zijn schadelijke stikstofverbindingen?

Ammoniak (NH3) komt vooral van de landbouw en veeteelt. Het komt uit de mest en urine van dieren. Een deel van de stikstof belandt rechtstreeks in de grond, bijvoorbeeld door het uitrijden van mest of als dieren in de wei staan. Als de bemesting meer is dan de planten op kunnen nemen, kan de stikstof makkelijk uitspoelen. Het wordt dan meegevoerd naar het grond- of oppervlaktewater. De stikstof die niet in de grond belandt, verdampt en komt als ammoniak in de lucht. Ammoniak komt vaak binnen een paar kilometer weer op de grond terecht. Zo belandt het in de natuur of natuurgebieden, zeker als die dicht bij de landbouw liggen. Een deel van de ammoniak vormt fijnstof in de lucht en wordt door de wind verder verspreid.

Stikstofoxiden (NOx) komen vooral van het verkeer en de industrie. Bij hoge temperaturen (bijvoorbeeld in een brandstofmotor) reageert stikstof met zuurstof en komt het als NOx uit de uitlaat of de schoorsteen. NOx bestaat uit zowel stikstofmonoxide (NO) als stikstofdioxide (NO2). Bij verbrandingsreacties komen NO en NO2 tegelijk vrij, maar NO wordt in de lucht al snel omgezet in NO2. Vooral langs snelwegen en in steden is de hoeveelheid NOx groot. Op de kaart zie je waar vooral NO2 gemeten werd in 2020. 

Net als NH3 reageren NOx in de lucht verder met andere deeltjes en vormen dan fijnstof. Deze deeltjes kunnen honderden kilometers met de wind meewaaien voordat ze ergens neerslaan. Een deel waait daarom de grens over, maar de rest belandt ergens in Nederland op de bodem of in het water.

Fijnstof en stikstofdioxide inademen is ook slecht voor de gezondheid.

Te veel stikstof slecht voor natuur

Stikstof is onmisbaar voor de natuur, planten hebben het nodig. Maar te véél stikstof in de bodem is wél een probleem. Planten die van stikstof houden (zoals brandnetels, bramen en gras), groeien daardoor veel sneller en overwoekeren de planten die minder stikstof nodig hebben (bijvoorbeeld heide, maar ook zeldzame planten in natuurgebieden). Daardoor verdwijnen niet alleen planten, maar ook vlinders en andere insecten die van die planten leven. Te veel stikstof zorgt dus voor minder plant- en diersoorten: de biodiversiteit neemt af, de natuur ‘verarmt’. Het evenwicht in de natuur (ecosysteem) raakt verstoord. In sloten, plassen en meren zorgt te veel stikstof voor veel algengroei, waardoor er minder zuurstof in het water zit en er geen waterplanten en vissen in kunnen leven.

Dit effect op de natuur wordt ook wel vermesting genoemd. Vermesting wil zeggen dat er te veel voedingsstoffen in de bodem komen, waardoor planten die van voedingsarme grond houden verdwijnen. Op deze kaart zie je waar de ‘vermestende’ stikstof vooral terechtkomt.

De bodem kan door te veel stikstof ook verzuren: daardoor verdwijnen de planten die niet tegen een zure omgeving kunnen. Bovendien kan een zure bodem minder goed mineralen als calcium en magnesium vasthouden. Dat zijn belangrijke voedingsstoffen voor planten. Een zure bodem bevat ook minder kalk, wat uiteindelijk een probleem kan zijn voor de vogels die daar leven. Uit onderzoek onder koolmezen is bijvoorbeeld gebleken dat die in bepaalde gebieden zwakke botten hebben doordat er te weinig kalk in hun voedsel zit.

Cijfers over stikstof

Hoeveel stikstof stoot Nederland uit?

De Nederlandse stikstofuitstoot is de hoogste van Europa: per hectare stoten we ongeveer 4 keer zo veel uit als het EU-gemiddelde. Van de Nederlandse uitstoot naar de lucht bestaat ongeveer 65% uit ammoniak (NH3) en 35% uit stikstofoxiden (NOx).

De landbouw zorgt voor ongeveer 60% van de stikstofuitstoot (door mest, maar ook uit kassen en door landbouwvoertuigen), het wegverkeer voor bijna 30%. Zowel de uitstoot door de landbouw als door het verkeer is flink afgenomen sinds de jaren ’90. De afgelopen tien jaar schommelt de stikstofuitstoot door de landbouw ongeveer op hetzelfde punt. De uitstoot door het verkeer neemt nog steeds af.

Niet alle stikstof die Nederland uitstoot, komt in Nederland op de grond terecht: het grootste deel waait naar het buitenland. Nederland is dan ook netto exporteur van stikstof.

Welke stikstof komt in Nederland terecht?

Van de stikstof die wél in Nederland neerslaat (dit noemen we stikstofdepositie) komt 46% van de Nederlandse landbouw en 6% van het Nederlandse wegverkeer. 32% komt uit het buitenland binnenwaaien.

De plek waar stikstof neerslaat maakt uit

Voor de natuur maakt het uit wáár die stikstof precies neerslaat, en hoeveel. Niet alle natuur is even gevoelig voor stikstofdepositie, en niet alle stikstof waait even makkelijk weg. Vooral in de Peel en in de Gelderse vallei heeft de natuur veel last van stikstof, zie het kaartje ‘Stikstofdepositie’. Daar stoot de intensieve veehouderij veel ammoniak uit, wat relatief dicht bij de bron weer neerslaat. Hoewel stikstofoxiden wat verder verspreiden dan ammoniak, blijft de concentratie bij drukke wegen in de Randstad relatief hoog.

Natuurgebieden aan de rand van Nederland hebben vooral last van de stikstof die uit het buitenland komt aanwaaien. Deze stikstof is ook voor een groot deel afkomstig van de (buitenlandse) landbouw.

Stikstofdioxide is ongezond

Vroeger werd stikstofdioxide voornamelijk gebruikt om aan te tonen dat er ándere verontreinigende stoffen in de lucht hingen. Auto’s en vrachtwagens stoten bijvoorbeeld naast stikstofdioxide ook fijnstof uit. Dankzij onderzoek is nu bekend dat het inademen van stikstofdioxide (NO2) zelf ook schadelijk is voor de gezondheid. Bovendien dragen stikstofoxiden (en ammoniak) bij aan de vorming van fijnstof.

Mensen die dichtbij een bron wonen, werken of naar school gaan, kunnen door fijnstof en stikstofdioxide last krijgen van hun luchtwegen. Zeker mensen die al last hebben van chronische longziekten, zoals als astma en COPD. Ook kan blootstelling aan verontreinigde lucht op de lange termijn hart- en vaatziekten veroorzaken. Lees meer over luchtvervuiling en fijnstof.

Wat kun je zelf doen?

Waarom is er een 'stikstofprobleem'?

In de EU zijn afspraken gemaakt over de bescherming van natuurgebieden. Nederland moet zich daaraan houden. Voor Nederland is het beschermen van de natuur een extra uitdaging omdat de ruimte beperkt is. Daardoor liggen natuurgebieden en landbouw dicht bij elkaar. De Raad van State oordeelde in mei 2019 dat Nederland niet genoeg doet om de natuurgebieden gezond te houden: er komt te veel stikstof in terecht. 

Door de uitspraak van de Raad van State kwamen veel bouwprojecten stil te liggen. Bij elk bouwproject komt namelijk stikstof vrij, onder andere door de vrachtwagens die aan- en afrijden. Door het stikstofprobleem maken boeren zich zorgen over de toekomst van de landbouw in Nederland.

Welke maatregelen neemt de overheid?

In 2021 is een wet aangenomen om de stikstofuitstoot te verlagen en de natuur te verbeteren. In 2030 moet de stikstofneerslag volgens deze wet in de helft van de Natura 2000-natuurgebieden onder de kritische depositiewaarde (op een veilig) niveau zijn. De bouwsector, industrie, luchtvaart en binnenvaart én de landbouw moeten alle een bijdrage leveren en kunnen rekenen op financiële steun hiervoor. Het effect van maatregelen om de uitstoot en neerslag te verlagen wordt jaarlijks getoetst. Ook wordt het herstel van de natuur gemonitord.

Vragen over stikstof

Meer informatie over stikstof

• Kijk op de website van RIVM voor meer informatie, bijvoorbeeld over modellen en meetmethodes.
• TNO heeft een factsheet gemaakt over stikstofuitstoot en depositie.
• Op Atlasleefomgeving.nl/kaarten kun je kaarten bekijken over de hoeveelheid stikstofdioxide in je omgeving.
• Welke maatregelen de overheid treft kun je vinden op aanpakstikstof.nl