Zonder dat je het doorhebt, kun je het leven van dieren en planten verstoren. Dat is niet goed voor de natuur en biodiversiteit en daarbij kun je de wet overtreden. Bijvoorbeeld als je je huis gaat isoleren, een aanbouw plaatst, naden en kieren in je gevel dichtmaakt, als je zonnepanelen laat installeren, wanneer je flink gaat snoeien of een schuurtje weghaalt. Het is belangrijk om te weten waar je op moet letten bij maatregelen rond je huis, zodat je geen beschermde soorten in gevaar brengt. Ook als je iets door een bedrijf laat doen, ben jij als opdrachtgever verantwoordelijk om de natuur te beschermen.

Wanneer gelden er regels voor natuurbescherming?

Wetgeving om biodiversiteit te beschermen

De regels zijn nodig om natuurgebieden en plant- en diersoorten in Nederland te beschermen. De wet moet ervoor zorgen dat de soortenrijkdom van planten en dieren in de natuur blijft bestaan en dat kwetsbare soorten niet verdwijnen. De aanwezigheid van verschillende plant- en diersoorten zorgt ervoor dat de natuur tegen een stootje kan. Wereldwijd en ook in Nederland staat de biodiversiteit onder druk omdat soorten verdwijnen.

De wet is gericht op het beschermen van planten en dieren die hier van nature voorkomen (dat noemen we ook wel ‘inheemse flora en fauna’). Het gaat om veel planten en dieren in de natuur, maar bijvoorbeeld niet om huisdieren of duiven in de stad. Sommige soorten - zoals verschillende soorten vleermuizen, gierzwaluwen en huismussen - zijn zo kwetsbaar in Nederland dat ze extra bescherming nodig hebben. In de wet staan extra voorschriften om de kwetsbare inheemse soorten te beschermen.

Het is algemeen verboden om beschermde diersoorten te hinderen, te verstoren en te doden. Bijna iedereen weet dat je niet op dieren mag jagen of zomaar een boom mag omkappen in het bos. Maar de wet gaat nog een stukje verder. Je mag ook geen nestplekken weghalen of beschermde dieren verstoren in en rond je huis. En dat kan gebeuren bij sommige maatregelen zoals na-isolatie, een verbouwing, zonnepanelen plaatsen of naden en kieren dichten.

Natuurbescherming en huizen verduurzamen

Om het verduurzamen van woningen beter samen te laten gaan met natuurbescherming heeft de overheid samen met provincies en verschillende andere partijen gewerkt aan een gezamenlijke aanpak. Die bestaat uit de volgende onderdelen:

• Als onderdeel van de oplossing voor de korte termijn: een ministeriële regeling voor eDNA (sinds maart 2025) en daaraan ging de methode natuurvriendelijk isoleren vooraf.
• Op lange termijn: het soortenmanagementplan.

Regels voor het toepassen van eDNA-onderzoek

De spouwmuur is een fijne plek voor vleermuizen. Omdat deze ruimte zo afgesloten is, is het lastig om te zien of er vleermuizen in zitten. Terwijl je volgens de wet moet kunnen aantonen dat ze er niet zitten vóór je begint met isoleren. Daarom is de eDNA-test ontwikkeld als nieuwe onderzoeksmethode  

De test werkt een beetje zoals een coronatest: met een spons of roller wordt een monster afgenomen van de gaten in je spouwmuur. In een laboratorium kijken ze vervolgens of er sporen (zoals huidcellen) van vleermuizen te vinden zijn. 
 
In maart 2025 heeft de overheid hierover een ministeriële regeling bekendgemaakt. In zo’n regeling staan afspraken over de manier waarop je je aan de wet kunt houden. In dit geval waren dat afspraken waarmee je je aan de regels voor natuurbescherming in de Omgevingswet kunt houden. In de regeling staat:  

• Het is belangrijk dat eDNA-onderzoek zorgvuldig gebeurt. Daarom mogen alleen gecertificeerde bedrijven deze test afnemen.  

• Als de eDNA-test aantoont dat er géén sporen van vleermuizen zijn, kun je direct beginnen met isoleren.  

• Worden er wél sporen gevonden, dan gold eerst dat je door mocht met natuurvriendelijk isoleren, een methode waarbij er rekening werd gehouden met de mogelijke aanwezigheid van beschermde dieren. Op basis van nieuwe inzichten is nu besloten dat een positieve test betekent dat dit niet mogelijk is. In het geval van een positieve test zul je dan een omgevingsvergunning moeten aanvragen en in de meeste gevallen ecologisch onderzoek doen. In sommige provincies kun je mogelijk toch nog gebruikmaken van de methode om natuurvriendelijk te isoleren. Dit kun je het beste navragen bij het Omgevingsloket van je provincie.  

Is natuurvriendelijk isoleren geen optie, dan kun je ook wachten tot je gemeente een soortenmanagementplan heeft.

De langetermijnoplossing: het soortenmanagementplan (SMP) 

Het soortenmanagementplan (SMP) wordt gezien als oplossing voor de lange termijn. Dit is een plan waarin voor een bepaald gebied, meestal een gemeente, in kaart wordt gebracht welke beschermde soorten er leven en hoe deze soorten behouden blijven. Er staat ook in hoe beschermde diersoorten zo min mogelijk schade ondervinden door maatregelen zoals na-isolatie. Op basis van zo’n soortenmanagementplan krijgt de gemeente dan een gebiedsgerichte omgevingsvergunning van de provincie. Daar kun je als woningeigenaar ook gebruik van maken. 

Een provincie kan ook een tijdelijke ontheffing voor de gemeente geven als het soortenmanagementplan nog in ontwikkeling is. Dat noem je dan een pre-SMP. Als woningeigenaar kun je dan wel gaan isoleren, zolang je daarvoor een bedrijf inschakelt dat werkt volgens de methode van natuurvriendelijk isoleren. Sommige gemeenten in Nederland werken al met een SMP. Of jouw gemeente dat doet en welke regels specifiek gelden, kun je navragen bij je gemeente of bij het isolatiebedrijf dat je hebt ingeschakeld.

Natuurvriendelijk isoleren

In de aanpak van de overheid is ook een tijd gewerkt met een ontheffing op basis van natuurvriendelijk isoleren. Bij natuurvriendelijk isoleren houden bedrijven die hierin gespecialiseerd zijn, rekening met de beschermde dieren. Dat doen ze zo:   

• Voordat de isolatiewerkzaamheden beginnen, wordt de spouw eerst leeggemaakt. Dit heet 'natuurvrij maken'. Er worden dan kapjes over de gaten in de spouw geplaatst, zodat vleermuizen naar buiten kunnen vliegen, maar niet meer naar binnen.  

• Ze plaatsen vervangende verblijfplaatsen voor beschermde dieren. Zo hangen ze kasten op voor beschermde vogels. Voor vleermuizen houden ze hoog in de spouw een ruimte vrij waar ze in de toekomst terechtkunnen. Dit doen ze door met borstels de ruimte af te scheiden. Het heeft een verwaarloosbaar effect op energiebesparing én geeft geen extra risico op vochtproblemen.  

• Ze beginnen pas met isoleren als alle vleermuizen de spouw hebben verlaten. Ze houden hierbij rekening met de kraamperiode (wanneer vleermuizen juist in en uit moeten vliegen om hun jongen te voeren) en de winterslaap (wanneer vleermuizen langere tijd niet naar buiten komen). Om de verloren ruimte te compenseren, laten ze dus wat extra ruimte vrij in de spouw én gemeenten hangen extra vleermuiskasten op. Ook jij kunt zelf kasten voor vogels en vleermuizen ophangen.  

• Het bedrijf doet melding van de werkzaamheden bij de provincie. Zij controleert of de regels in de Omgevingswet worden gevolgd. 

Bedrijven die natuurvriendelijk kunnen isoleren, hebben daarvoor een speciale training gevolgd. Deze bedrijven vind je op natuurvriendelijkisoleren.nl.   

Op dit moment is het dus afhankelijk van je provincie of natuurvriendelijk isoleren nog is toegestaan. Het Omgevingsloket van jouw provincie kan je daar meer over vertellen.

Rekening houden met de natuur per maatregel

Ook bij andere isolatiemaatregelen moet je rekening houden met beschermde dieren. Wat precies, verschilt per maatregel. Lees waar je op moet letten bij het isoleren van:

• Een schuin dak van binnenuit
• Een schuin dak van buitenaf
• Een plat dak
• Een spouwmuur
• Een buitenmuur aan de buitenkant
• Een buitenmuur met een voorzetwand
• Kozijnen vervangen

Kosten natuurvriendelijk isoleren en eDNA

Bij een eDNA-test wordt er door middel van spoorafname bij elke opening in de spouw DNA-materiaal verzameld om te kijken of er beschermde diersoorten aanwezig zijn. De kosten hiervoor zijn op dit moment rond de € 350 exclusief btw. 

Hoeveel natuurvriendelijk isoleren kost, verschilt per type woning. Bij een vrijstaand huis moet je bijvoorbeeld meer handelingen verrichten dan bij een tussenwoning. En soms is er een hoogwerker nodig. Je kunt denken aan kosten tussen de € 300 en € 1.000. 

Checklist verbouwen zonder schade aan de natuur

Zonnepanelen en dieren op het dak

Onder de dakpannen van schuine daken kunnen nesten zitten van beschermde vogels zoals een huismus of gierzwaluw. En op een plat dak van een scholekster en visdief. Volgens de wet moet je zeker zijn dat er geen nest zit van een beschermde soort. Deze nesten moet je tijdens het broedseizoen met rust laten. Plan de installatiewerkzaamheden dus buiten het broedseizoen. Het broedseizoen is tussen 15 maart en 1 augustus.

Jaarronde bescherming

Buiten het broedseizoen mag je een leeg nest weghalen, zolang het daarbij niet gaat om een nest dat jaarrond beschermd is, zoals het nest van een huismus of een gierzwaluw. Deze vogels bouwen namelijk een nest en keren daar elk jaar naar terug. Voor het verwijderen van deze nesten heb je een ontheffing op de Omgevingswet onderdeel natuurbescherming nodig.

Bomen kappen of groen weghalen

Je mag volgens de Omgevingswet geen beschermde planten of dieren in gevaar brengen. Ga je in het broedseizoen bomen of grote planten snoeien waardoor vogelnesten in gevaar komen dan kun je de wet overtreden. Plan snoeiwerk dus buiten het broedseizoen.

Natuurgebieden met veel soorten bomen en planten zijn belangrijk voor de biodiversiteit. Daarom mag je niet het bos of park ingaan om bomen of struiken te kappen. Met betrekking tot planten heb je in je tuin zelden of nooit te maken met de Omgevingswet. Let wel op regels van je gemeente als je bomen gaat kappen. En besef dat je de natuur helpt door te kiezen voor zo veel mogelijk bomen en groen, liefst inheems, en zo min mogelijk bestrating in je tuin.

Naden en kieren dichten om muizen en ratten te voorkomen

Ook als je last hebt van ratten of muizen moet je rekening houden met de Omgevingswet. In je spouwmuur kunnen namelijk vleermuizen zitten en je mag de gaten die vleermuizen toegang geven niet zomaar dichtmaken. Vleermuizen passen niet door gaten die kleiner zijn dan 7 mm en ze komen niet of nauwelijks binnen beneden de 2 meter. Heb je een spouwmuur? Pas dan op met gaten dichten boven de 2 meter hoogte vanaf de grond. Gaten of kieren die boven de 2 meter hoogte zitten en breder dan 7 mm zouden gebruikt kunnen worden door vleermuizen of vogels. Vleermuizen kiezen doorgaans de hoogste gaten, dus zolang die toegankelijk blijven kunnen lager gelegen gaten gedicht of gebarricadeerd worden. Om uit te sluiten dat de hoogste gaten door vleermuizen of vogels worden gebruikt, laat je een eDNA-test doen of een check door een ecoloog.

Grote verbouwingen en sloopwerk

De regels van de Omgevingswet op het onderdeel natuurbescherming gelden ook voor ingrijpende verbouwingen zoals een uitbouw, dakkapel of dakopbouw. En ook bij sloopwerk van bijvoorbeeld een buitenmuur, schuur, asbestdak of schoorsteen moet je deze stappen volgen. Je kunt voor deze maatregelen alleen geen ontheffing krijgen op basis van het publiekelijk belang, zoals bij zonnepanelen of isoleren. Een gemeente kan wel groen licht geven, maar je moet altijd voorkomen dat je bij het werk dieren in gevaar brengt.